Γιατί εξεγείρονται οι Άραβες

Του Κωνσταντίνου Δ. Γεώρμα
Διδάκτορα Κοινωνιολογίας, συγγραφέα
1. Μπροστά σε μια νέα τάξη στη Μεσόγειο
Σήμερα πιθανώς βιώνουμε τη συ­νολική ανατροπή του σκηνικού όσον αφορά τη Μεσόγειο. Η Αίγυπτος και η διάδοχη κατάσταση που θα προκύψει μετά την εξέγερση που έλαβε χώρα τις προηγούμενες εβδομάδες, θα καθορί­σουν σε μεγάλο βαθμό το ποια θα είναι η
εξέλιξη σε ολόκληρη τη μεσογειακή λεκάνη.
Ένα είναι πάντως σίγουρο. Τίποτε δεν θα είναι όπως πριν. Μολονότι εί­ναι ακόμα πολύ νωρίς για να καταλή­ξουμε σε σίγουρα συμπεράσματα, οι εξελίξεις είναι δραματικές. Η θυσία του ήρωα Μπουαζίζι θα αναδειχτεί σε εκείνες τις σπάνιες ιστορικές στιγμές που καθορίζουν την εξέλιξη της ιστορί­ας. Γιατί δύο μήνες μετά τη θυσία αυ­τού του ανθρώπου όλη η Μέση Ανατο­λή βρίσκεται σε αναβρασμό.
Στον Λίβανο η Χεζμπολά είναι και επίσημα πλέον ο κύριος παίκτης στην πολιτική σκηνή. Ο γελοίος Χαρίρι, που απέκτησε την εξουσία μέσα από τον μπαμπά του, μετά την εξευτελιστική του επίσκεψη στην κ. Κλίντον, όπου δεν μπορούσε καν να... περιμένει για να διαβάσει αυτά που του είχε υπαγο­ρεύσει η Κλίντον αντικαταστάθηκε.
Οι Λιβανέζοι το μόνο που έκαναν ήταν να τον μουντζώσουν και να προχωρήσουν στον σχηματισμό νέας κυβέρνησης.
Η νέα μόδα στον αραβικό κόσμο φαίνεται ότι είναι η... απόλυση κυβερ­νήσεων. Μετά τον Λίβανο ακολούθη­σε η επανάσταση της Τυνησίας, όπου η κατάσταση είναι ακόμα έκρυθμη.
Έπειτα ακολούθησε η παραίτηση του Μουμπάρακ και η αποπομπή της κυ­βέρνησής του. Μετά, στην Ιορδανία ο βασιλιάς ξαπόστειλε κι αυτός την κυ­βέρνησή του. Ακολούθησε, μόλις πριν από λίγες μέρες, η Παλαιστινιακή Αρ­χή. Ενώ, όπως φαίνεται, δύσκολες στιγμές περνά η κυβέρνηση της Υεμέ­νης και με αγωνία μετράει τις μέρες ο Άσαντ. Οι Ιρανοί, που χαριεντίζονταν στα μικρόφωνα για τη νέα ισλαμική Μέση Ανατολή, κατέβασαν δέκα χιλι­άδες αστυνομικούς στους δρόμους για να αντιμετωπίσουν τους διαδηλωτές.
Στην Αλγερία, η κυβέρνηση, μολονότι μοιράζει αφειδώς υποσχέσεις, έχει να αντιμετωπίσει τους χιλιάδες διαδηλω­τές και έχει προχωρήσεις σε εκατοντά­δες συλλήψεις. Στο Μπαχρέιν δύο οι νεκροί διαδηλωτές.
Προφανώς, αυτό που «εξαπέλυσε» ο Μπουαζίζι δεν ήταν άλλο από μία «πυρκαγιά στο μυαλό», ένα αίσθημα ενότητας που γαλβάνισε την αντίδρα­ση απέναντι σε τυραννικά καθεστώτα, απέναντι στη διαφθορά, απέναντι στην κυριαρχία μίας μικρής οικονομικής και πολιτικής ελίτ. Γιατί, όταν ο ι διαδηλωτές συγκεντρώνονται στις δεκάδες πλέον «πλατείες ελευθερίας» εκφράζοντας την αλληλεγγύη τους, στην πραγματι­κότητα αντιστέκονται στους κυβερνή­τες τους. Για άλλη μια φορά, το κεντρικό διακύβευμα, για πρώτη φο­ρά μετά την κατάρρευση της αποικιοκρατίας στη Μέση Ανατολή, αναδεικνύεται το αίτημα της αυτοδιεύθυνσης των λαών της περιοχής.
2. Η διαμόρφωση των αραβικών ελίτ
Οι άρχουσες ελίτ που προέκυψαν μετά την πρώτη κατάλυση της αποικιο­κρατίας διαμόρφωσαν μία εξουσία που βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην οικειοποίηση του κράτους και στις θε­σμικές εξουσίες του στρατού, των μη­χανισμών ασφάλειας και του κομματι­κού μηχανισμού. Αυτές οι ελίτ δεν προ­έρχονται από κάποιο φυλετικό υπόβα­θρο ή από κάποιον άλλο ταξικό σχη­ματισμό. Αυτό σε κάποιο βαθμό τους επέτρεψε να εκφράσουν μια κάλπικη, όπως θα δούμε παρακάτω, αντιπροσωπευτικότητα.
Τα αραβικά καθεστώτα βασίστηκαν σε μία απλή συμφωνία, που χτίστηκε τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οι κυβερνήσεις θα διασφαλίσουν ισό­τιμη και καθολική πρόσβαση σε βα­σικά αναγκαία αγαθά, όπως φαγητό, στέγαση, εκπαίδευση και υγεία, και ως αντάλλαγμα επιδίωκαν την πολιτική συγκατάθεση των λαών. Σε όσες χώρες υπήρχε πετρέλαιο, αυτό ήταν εύκολο.
Ακόμα και σε χώρες χωρίς πετρέλαιο οι μαζικές προσλήψεις στο Δημόσιο με έναν αξιοπρεπή μισθό ήταν αρκετό. Αυτά τα μέτρα είχαν ωστόσο την ανά­γκη επιδοτήσεων σε αλεύρι, ζάχαρη, βενζίνη και άλλα αγαθά ευρείας κα­τανάλωσης. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια τα σπίτια στην Αίγυπτο είχαν γελοία ενοίκια για­τί παλιοί νασερικοί νόμοι απαγόρευαν την αύξησή τους.
Τα εργατικά συνδικάτα στις αραβι­κές χώρες, που πολλές φορές είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση από τους αποικιοκρά­τες, γρήγορα ενσωματώθηκαν, κυρίως λόγω του ότι τα μέλη τους προέρχο­νταν σε μεγάλο βαθμό από τον κρατι­κό τομέα.
Βέβαια, τα μέτρα που αναφέρθηκαν, αρχικά βελτίωσαν κατά πολύ το βιοτι­κό επίπεδο των πολιτών. Από την άλλη, ενώ διασφάλισαν τη νομιμοποίηση των κυρίαρχων ελίτ, παράλληλα δημιούρ­γησαν στον κόσμο προσδοκίες ότι οι κυβερνήσεις πρέπει γενικά να δρουν έτσι ώστε να περιορίζουν τις ανισότη­τες και να προωθούν την κοινωνική ευ­ημερία μέσω των δημοσίων δαπανών. Επιπλέον, αυτός ο ιδιότυπος κρατισμός ήταν και εκφραστής του εθνικού.
Όπως και να 'χει, το σίγουρο ήταν ότι οι κυρίαρχες αραβικές ελίτ είχαν μια συγκεκριμένη οικονομική λογική, την οποία περιγράφουν οι Henry και Spinborg. Μεταφράζω λοιπόν: «Δι­ευθετήσεις για την πρόσοδο από την οικονομία που έχουν γίνει μεταξύ της πολιτικής ελίτ και των καπιταλιστών στην Αίγυπτο αποθαρρύνουν την ανά­πτυξη που βασίζεται στις εξαγωγές, γιατί η πολιτική ελίτ μπορεί να αισχροκερδεί με την τοπική αγορά, αλλά όχι και με τις παγκόσμιες αγορές. Στους καπιταλιστές - φιλαράκια με την πολι­τική εξουσία, παρέχονται ολιγοπώλια ή μονοπώλια που μπορούν να τα εκμε­ταλλευτούν, αφήνοντας τις πιο αντα­γωνιστικές και με μεγαλύτερο ρίσκο επιχειρηματικές δραστηριότητες, που είναι προσανατολισμένες στις εξαγω­γές, σε όσους δεν έχουν τη διάθεση ή δεν μπορούν να στήσουν συμφωνίες με την πολιτική ηγεσία. Έτσι το αποτέ­λεσμα είναι ότι η πλειονότητα της οικο­νομικής δραστηριότητας αποτελείται από μικρο-επιχειρήσεις, μεγάλο μέρος των οποίων έχει περάσει στην παραοι­κονομία. Τέτοιες επιχειρήσεις υποφέ­ρουν από έλλειψη κεφαλαίου, τεχνο­λογίας, παραγωγικών δυνατοτήτων.
Η περίπτωση της Παλαιστίνης, ως πιο πρόσφατη, είναι χαρακτηριστική. Ο Αραφάτ και οι επίγονοί του έστη­σαν έναν τεράστιο μηχανισμό σωμά­των ασφαλείας και δημιούργησαν από τα πρώτα χρόνια εξουσίας 65.000 θέ­σεις απασχόλησης στην κυβέρνηση, η οποία έφτασε τελικά να απασχολεί το 19% περίπου του εργατικού δυνα­μικού των Κατεχόμενων. Τα νούμερα για Αίγυπτο και Τυνησία είναι ακόμα μεγαλύτερα, με την Αίγυπτο να φτάνει το 30%.
Τώρα, πώς συνδέονται όλα αυτά με την παγκοσμιοποίηση; Η Αίγυπτος, όπως και η Τυνησία λίγο αργότερα, πέρασαν από διάφορες φάσεις. Μετά όμως τη δεκαετία του 1980 κατά κύ­ριο λόγο, μέσα από διάφορες παρεμ­βάσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ οι αιγυπτιακές ελίτ άρχισαν να προχωρούν σε προγράμματα «αποκρατικοποιήσεων», περιορισμού του δημόσιου τομέα, εισροής άμεσων ξέ­νων επενδύσεων, ξεπουλήματος της δημόσιας περιουσίας. Όλα αυτά κρά­τησαν μέχρι τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν κατέστη πια σαφές ότι ούτε ο δημόσιος τομέας ούτε οι μη αποδοτικές διευθυνόμενες από το κράτος επιχειρήσεις μπορούσαν πλέον να απορροφήσουν τις νέες γενιές που εισέρχονταν στην αγορά εργασίας. Παράλληλα, με τις προτροπές του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι δαπάνες για την εκπαίδευση και την κοινωνική προστασία περιορίστηκαν, μολονότι οι δαπάνες για τον στρατό παρέμεναν στα ίδια επίπεδα, για να διατηρούν την πίστη αυτών των στρωμάτων προς το καθεστώς. Επιπλέον, κάτω από τα ίδια προγράμματα άρχισαν να αποσύρονται οι επιδοτήσεις προς βασικά αγαθά, με σημαντικές συνέπειες για το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού.
Αυτές οι πολιτικές, που φυσικά είχαν ορισμένα όρια λόγω της κρατικιστικής φύσης των καθεστώτων, είχαν βέβαια συγκεκριμένες κοινωνικές επιπτώσεις σε βάθος χρόνου. Κατ' αρχάς δημιούρ­γησαν μια «επιχειρηματική - κλεπτο-κρατική» ελίτ που ωφελήθηκε από το ξεπούλημα της κρατικής περιουσίας, την οποία αγόρασε σε πολύ χαμηλές τιμές. Δεύτερον, δημιουργήθηκε ένα εσμός επιχειρηματιών, με διασυνδέ­σεις κυρίως με τις ΗΠΑ, που λυμαίνο­νταν πλουτοπαραγωγικούς πόρους της χώρας. Ο υιός του Μουμπάρακ ήταν ο κύριος εκφραστής αυτής της ελίτ και, όχι τυχαία, ο Μουμπάρακ στην προ­σπάθειά του να διασωθεί ξεπέταξε τον υιό ενώ από την άλλη πάγωσε πολ­λούς τραπεζικούς λογαριασμούς και περιουσιακά στοιχεία αυτών των επι­χειρηματιών.
Ωστόσο, οι νεοφιλελεύθερες πολι­τικές είχαν κι ένα άλλο αποτέλεσμα.
Περιόρισαν τη διακριτική ευχέρεια των κυβερνήσεων να... διορίζουν στο Δημόσιο έτσι ώστε να κατευνάζουν τις κοινωνικές διαμαρτυρίες. Πέραν τού­του, οδήγησαν και στον περιορισμό των μισθών στον τομέα αυτό δημιουρ­γώντας ευρεία δυσαρέσκεια. Αξίζει να αναφερθεί ότι στην Αίγυπτο δημιουρ­γήθηκαν ανεξάρτητα κρατικά συνδικά­τα, τα οποία μάλιστα ήταν δραστήρια
και στην εξέγερση, ενώ στις πορείες οι δημόσιοι υπάλληλοι κατέβαιναν ανεμί­ζοντας το μισθολόγιό τους.
Η παγκοσμιοποίηση είχε όμως και μία άλλη επίπτωση, που θα δούμε πα­ρακάτω και έχει να κάνει με τη δημι­ουργία νέων πολιτικών υποκειμένων.
3. Οι νέες κοινωνικο-οικο-νομικές ομάδες που πυ­ροδότησαν την επανάσταση
Εδώ θα καταγράψω τρεις ομάδες που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο συ­νέβαλαν στην πρόσφατη επαναστατική διαδικασία. Επιτρέψτε μου εδώ να ση­μειώσω ότι, αντίθετα με το γεγονός ότι παρουσιάζεται στα μέσα ως μία εξέ­γερση χωρίς ηγεσία, αυτό που πραγμα­τικά αναδύεται είναι ένα μάλλον καλά οργανωμένο κίνημα που αποτελείται από μαθητές / σπουδαστές, ακτιβιστές στα εργοστάσια, δικηγόρους, κάποι­ους διανοούμενους, τους ισλαμιστές, κάποια πολιτικά κόμματα και διάφο­ρους άλλους που επιδιώκουν την αλ­λαγή. Από το 2004 έως τις αρχές του 2010 η Αίγυπτος είχε την εμπειρία πά­νω από 3.000 διαδηλώσεων. Το 2008, το κίνημα της 6ης Απριλίου έφτασε τα 100.000 και κάλεσε σε γενική απεργία. Ενδιαφέρον είναι ότι τον περασμένο Φεβρουάριο δη­μιουργήθηκε και η Ανεξάρτητη Συνδικαλιστική Ομοσπονδία. Αυτά τα κινήματα δεν έχουν σχέση ούτε με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα ούτε με τις παλιές γενιές του Νασερισμού. Ωστόσο, μεταξύ των αι­τημάτων τους, είναι η προστασία της εθνικής μεταποίησης, των μικρών γε­ωργών, απαιτούν περισσότερες δημό­σιες επενδύσεις στην εθνική ανάπτυ­ξη και έτσι, κατά κάποιον τρόπο, έχουν κοινό μέτωπο με τους «εθνικούς επι­χειρηματίες», τους οποίους αναφέρω περιληπτικά παρακάτω.
(Στο επόμενο φύλλο το Β' μέρος)
Οι εργάτες, οι γυναίκες και οι νέοι
Η εξέγερση λοιπόν ξεκίνησε από τη σύγκλιση δύο σημαντικών δυνάμεων που αναπτύσσονται στην Αίγυπτο τα τελευταία χρόνια: το κίνημα το εργα­τών για δικαιώματα και το κίνημα ενά­ντια στην ωμότητα της αστυνομίας. Και στα δύο κινήματα μεγάλης, σημασίας ήταν η συμμετοχή των γυναικών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η δυναμική των εργατών δεν πηγάζει από την περιθωριοποίησή τους ή από τη φτώχεια. Το αντίθετο. Πηγάζει από την κεντρι­κή θέση στη νέα οικονομική δυναμι­κή που αναπτύσσεται στην Αίγυπτο.
Τα τελευταία χρόνια η Αίγυπτος έχει καταστεί κέντρο επενδύσεων στη με­ταποίηση. Αρκετές ρωσικές ζώνες ελεύθερου εμπορίου, κινεζικές επεν­δύσεις, επενδύσεις από Βραζιλία, Τουρκία, τις Δημοκρατίες της Κεντρι­κής Ασίας ακόμα και από χώρες του Κόλπου που προσπαθούν να επενδύ­σουν παραγωγικά τα εισοδήματά τους από τα πετρέλαια. Κύριοι τομείς επεν­δύσεων έχουν υπάρξει οι οικοδομές, τα εμπορικά κέντρα, οι υποδομές, η κλωστοϋφαντουργία και η ένδυση, η πληροφορική και άλλου τύπου δουλει­ές με το κομμάτι.
Πολλές από αυτές τις θέσεις εργασίας, κυρίως στην υφαντουργία, την ένδυση και την κατασκευή παιχνιδιών, κατα­λαμβάνουν οι γυναίκες. Έτσι στα γνω­στά sweatshops θα δεις γυναίκες να φτιάχνουν παπούτσια και πορτοφόλια, να συναρμολογούν υπολογιστές και παιχνίδια για πώληση στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τον Κόλπο.
Όλοι οι παραπάνω εργαζόμενοι, μαζί με τους εργαζόμενους σε εργοστάσια, αποτέλεσαν τη μαγιά για το Κίνημα της 6ης Απριλίου του 2008, το κίνημα Κιφάγια. Έτσι, μολονότι ήταν ο Μπουαζίζι που ξεκίνησε όλη αυτή την κίνη­ση και η Άσμα Μαχφούζ στην Αίγυπτο που με ένα μήνυμά της στο YouTube και με το μοίρασμα χιλιάδων χειροποί­ητων προκηρύξεων στις παραγκουπόλεις του Καΐρου, αυτοί προσέφεραν την οργανωτική πλατφόρμα.
Οι... μικροπιστώσεις
Οι γυναίκες συμμετείχαν και με έναν άλλο τρόπο. Όπως αναφέραμε, οι πο­λιτικές του ΔΝΤ περιόρισαν τις δαπά­νες για κοινωνική προστασία. Αντί αυ­τού, η κυβέρνηση άρχισε να προωθεί τον θεσμό που είναι πολύ της μόδας τελευταίως: τις μικροπιστώσεις. Έτσι, αντί της κοινωνικής αλληλεγγύης, προωθείται η ατομική αντιμετώπιση των προβλημάτων και αυξάνεται η χρέωση των ανθρώπων. Αυτά τα δά­νεια που τα προώθησαν με μανία το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, είχαν ως πληθυσμό - στόχο τις γυναίκες και τη νεολαία. Όμως στον βαθμό που αυτός ο πληθυσμός συνήθως δεν έχει κάτι για να βάλει ως εγγύηση για το δάνειο, όταν παρουσιαστούν προβλή­ματα στην αποπληρωμή του παρεμβαί­νει η αστυνομία και ο ποινικός νόμος.
Η ωμότητα της αστυνομίας του Μου­μπάρακ ήταν γνωστή και οι μέθοδοι εκβιασμού επίσης. Μάλιστα η αστυνο­μία είχε σεξουαλικοποιήσει κατά πολύ τη «ρύθμιση» της επιχειρηματικότητας της μικροκλίμακας. Έτσι, τα οικονομι­κά συμφέροντα αυτής της μαζικής τά­ξης μικροεπιχειρηματιών αποτελούν τη βάση για το τεράστιο και παθιασμέ­νο κίνημα ενάντια στην αστυνομική ωμότητα.
Άλλωστε ήταν ο φόνος ενός νέου πριν από δύο χρόνια, που έγινε και σύμβο­λο της επανάστασης, του Χάλεντ Σαϊντ (από αυτόν πήρε το όνομά της και μια διεύθυνση στο Facebook με χιλιάδες σήμερα «φίλους»).
Σε μία ιστορία που μοιάζει με αυτή του Μπουαζίζι, η αστυνομία τού ζή­τησε ταυτότητα και μίζα - γιατί κατά ένα μέρος ήταν ιδιοκτήτης του Ίντερνετ καφέ. Όταν αυτός αρνήθηκε, τον χτύπησαν τσακίζοντας το κεφάλι του μπροστά σε όλο τον κόσμο που ήταν εκεί.
Μία αστυνομία που απαιτεί μίζες, πα­ρενοχλεί και ταλαιπωρεί μικροεπιχει­ρηματίες και χτυπά όσους αρνούνται να υποταχτούν σε αυτήν, είναι μια δι­αδεδομένη πρακτική. Ίντερνετ καφέ, μικρές βιοτεχνίες, μικρά λεωφορεία, πλυντήρια και σιδερωτήρια, γυμνα­στήρια και μία σειρά από άλλες τέτοι­ες επιχειρήσεις είναι οι πραγματικοί άνθρωποι πίσω από τον εικονικό χώρο του Facebook και αποτελούν την κατώ­τερη μεσαία τάξη της Αιγύπτου.
Ξαναγυρνώ εδώ στη γυναικεία διά­σταση όπως αυτή εκφράστηκε και στην ίδια την εξέγερση. Τις πρώτες μέρες χιλιάδες γυναίκες συμμετεί­χαν στην εξέγερση. Τότε η αστυνομία και τα παρα-αστυνομικά σώματα, που αποτελούνταν από αποβράσματα του Μουμπάρακ, έβαλαν ως στόχο τους τις γυναίκες μέσω παρενοχλήσεων, κρατήσεων και βιασμών. Μετά, όταν ανέλαβε ο στρατός και οι ομάδες πο­λιτών που περιφρουρούσαν τις γειτο­νιές, ήθελαν να βγάλουν τις γυναίκες από την πλατεία της Απελευθέρωσης.
Οι γυναίκες αντέδρασαν λέγοντας ότι αυτές αποτελούν τον πυρήνα της εξέ­γερσης. Μία συμμαχία που περιελάμ­βανε ομάδες όπως η της 6ης Απριλίου, ομάδες ενάντια στις παρενοχλήσεις, ομάδες πολιτικών δικαιωμάτων και η γυναικεία πτέρυγα των Αδελφών Μου­σουλμάνων, κατέβηκε στις 7 Φεβρου­αρίου στους δρόμους κατά χιλιάδες. ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ